Stara Kamienica

Daty wzmianek o miejscowości oraz stare i obcojęzyczne nazwy: 1242 – Chemnice,1297 – Kemnitz, 1305 – Kempnitz, 1370 – villa anteriori Kemenicz, Kemmenicz, 1380 – Kemnicz, Kamenecz, 1384 – Kempnicz superior, 1687 – Kamnitz, 1726 – Kemnitz, 1765 – Alt Kemnitz, 1818 – Alt Kamitz, 1825 – Kamniz, Chemniz, Alt Kemniz, 1845 – Kamenica, Alt Kemnitz, 1900 – Kamieniec, 1918 – Altkemnitz, 1945 – Kamienica, 1946 – Stara Kamienica. Duża wieś około 4 km na wysokości 350-390 m n.p.m.

Historia miejscowości: Stara Kamienica jest jedną z najstarszych wsi w całej Kotlinie Jeleniogórskiej o bogatej historii. Powstała przy starym Trakcie Żytawsko-Jeleniogórskim. Istnieją domniemania, że początki Starej Kamienicy można odnieść nawet do X wieku. Uważa się, że był tu jeden z grodów, czy zamków broniących granicy śląsko-czeskiej czy śląsko-saskiej. Dokument z 30.12.1242 r. ks. Bolesław Rogatka darował 7 łanów ziemi i zamek w Starej Kamienicy rycerzowi Siboto Scofowi (de nobili familia Ovium). Był to podobno protoplasta znakomitego i możnego potem rodu śląskich rycerzy Schaffgotschów. W dokumencie tym jest mowa, że Scoff wzniósł ten zamek wcześniej dla Henryka Pobożnego. Z listu lennego wynika, ze zamek do tej pory nie był pańską siedzibą, wymagał niezbędnych napraw i remontu – wymienia się, ze przed przekazaniem został rozbudowany i odnowiony, wyposażony w wygodne obszerne komnaty i sale. Budowla stanowiła twierdze z zewnętrznym podwórzem, otoczona fosą. Z następców Siboto von Schoff znani są tylko Johannes Heinze i Ullrich Schoff. Synem tego ostatniego był rycerz Gotsche Schoff I, który ufundował kościołowi w Kamienicy w 1370 roku ołtarz św. Katarzyny. Zmarł około 1380 roku. Syn jego Gorsche Schoff II wyróżnił się za życia rycerskimi czynami oraz tym, że w sposób znakomity rozszerzył swoje posiadłości m.in. o Cieplice i Gryfów. W 1403 roku ufundował probostwo w Cieplicach. Zmarł w 1419 roku pozostawiając po sobie taką sławę, że jego synowie dołączyli do rodowego nazwiska Schoff imię Gotsche i od tego czasu nazywali się Schaffgotschami. Gotsche Schoff II zostawił ze swego drugiego małżeństwa z Anną von Berka trzech synów, z których Henryk objął w posiadanie Kamienicę, a ten następnie przekazał ją swemu synowi Jaohannesowi Schoffgotsch, który w trakcie swego panowania ufundował dla kościoła w Kamienicy chrzcielnicę. Jan von Schaffgotsch zmarł w 1480 roku, a wkrótce zmarli też dwaj jego synowie: Henryk w 1500 roku, a Piotr w 1503 roku. Obaj zostali pochowani w Kościele w Kamienicy. Wraz z ich śmiercią wygasła „kamienicka” linia Schoffgotschów, a Kamienica przeszła we władanie Fischbacherów. Niemniej jednak pozostałe odłamy rodu von Schoffgotschów rozwijały się szybko – Schoffgotschowie mieli we władaniu Gryfów, Cieplice, Świdnicę i Jawor. Właśnie jeden z pięciu synów Kaspara von Schaffgotsch zarządzającego księstwami Świdnicy i Jawora, również Kaspar otrzymał Kamienicę, a następnie jego bratanek późniejszy baron Christoph von Schaffgotsch. W 1355r. wieś wymieniono jako leżącą w jeleniogórskim okręgu sądowym. W 2 połowie XVI w stary zamek przebudowano na renesansową rezydencję. Była to jedna ze wspanialszych posiadłości w Kotlinie Jeleniogórskiej. Jej właścicielem był od 1614 r, baron Hans Ulrich fon Schaffgotsch. Podczas jego nieobecności doszło na zamku do tragicznego wypadku. Otóż 17.12.1615 r. przebywał tu Bernard von Schaffgotsch, właściciel Radomierza i innych dóbr. W niewiadomych okolicznościach zabił go rapierem jego własny służący, niejaki Wolf Friedrich Rottig, który został w okrutny sposób stracony przed końcem miesiąca. Nagrobek zmarłego Bernarda von Schaffgotscha znajduje się w Cieplicach. W 1616 roku 20 sierpnia spalił się zamek w Kamienicy, a następnie dość szybko odbudowany przez barona Johanna Ullricha Schafgotsch.   W 1640 roku szwedzki generał Stahlhaus zakwaterował tutaj swe wojska, które zostały wyparte przez wojska cesarza niemieckiego. Już wówczas zamek sporo ucierpiał. W czasie wojny trzydziestoletniej w 1641 roku Kamienica znowu przeszła we władanie cesarskie, a cesarz Ferdynand III, po ścięciu Johanna Ullricha von Schaffgotsch niesłusznie podejrzanego o spiskowanie przeciwko cesarzowi, przejął jego posiadłości i sprzedał Kamienicę hrabiemu węgierskiemu Mikołajowi, który zmarł w 1679 roku. Po wojnie trzydziestoletniej oficjalnie zabroniono wyznawania religii luterańskiej, a na mocy zarządzenia z 23 lutego 1654 roku wywłaszczono wszystkie kościoły ewangielickie. Kościół w Kamienicy był w tym czasie również ewangielicki dzięki Johannowi Ullrichowi von Schaffgotsch, który jako zwolennik Reformacji kazał go na nowo wyświęcić pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela. W 1654 roku przekazano komisji cesarskiej: 3 dzwony, jeden zegar wybijający godziny, jeden kielich pozłacany, jeden kielich srebrny, dwa cynowe lichtarze, jedną cynową chrzcielnicę i szereg innych przedmiotów. Dobra „kamienickie” nabył w 1680 roku hrabia Zierotin z Moraw. Niedoli mieszkańców dopełniła w 1702 roku wielka powódź – 14 lipca wielka fala wody po oberwaniu chmury w Górach Izerskich dokonała w Kamienicy ogromnego spustoszenia. Całkowicie zostało zburzonych 21 domów, 22 było uszkodzonych tak, że nie nadawały się do zamieszkania, 30 domów stało nadal na podmytym brzegu grożąc zawaleniem. Wszystkie leżące w pobliżu rzeki pola zostały obcym piachem, kamieniami, odłamkami skał zasypane. Całkowicie zburzone były mosty, wał zamkowy jak i większość stawów zniszczona. Niespotykany żywioł był przyczyną śmierci 17 osób – 6 mężczyzn, 7 kobiet i 4 dzieci. W 1756 roku majątek w Starej Kamienicy kupił kupiec Schmidt z Jeleniej Góry. Po jego nagłej śmierci w 1757 roku, rok później wybuchł pożar we wsi, w wyniku którego zniszczeniu uległ zamek, który już nigdy potem nie został odbudowany oraz farbiarnia i 10 domów. Po zjednoczeniu Niemiec Fryderyk Wielki przeprowadził szereg reform gospodarczych, jak również wprowadził tolerancję religijną. Od tego czasu zaznacza się rozwój gospodarczy w ogóle Śląska, a w tym również Kamienicy. Pod koniec XVIII wieku Kamienica liczyła wg spisu ludności 1300 mieszkańców. Chłopi każdego roku meldowali swój plan upraw tzn. powierzchnie pod zboża ozime i jare  oraz ziemniaki. Corocznie odbywał się też spis bydła. Młyn polny przeznaczony był do mielenia kości, a pozostałe młyny: górny, średni i dolny były młynami zbożowymi. Pierwszy ewangielicki kierownik szkoły był klepsydrażem (zegarmistrz od zegarów piaskowych), a w szkolnym ogrodzie posadzono drzewa morowe w celu wprowadzenia hodowli jedwabnika. We wsi mieszkali ponadto kowale, kołodzieje, cieśle, murarze, tkacze, szewcy i krawcy. Uruchomione były kursy tkactwa gdyż funkcjonowała farbiarnia i trzy bielarnie. Byli też kramarze zaopatrujący wieś w inne niezbędne przedmioty, wyroby i artykuły jak np. sól. W polnym piecu szybowym wypalano łamany kamień wapienny. W 1770 roku królewski Urząd Przytułków w Legnicy kupił włości w Kamienicy, a w 1787 roku odkupił je hrabia Karl von Roder. Z kolei w 1797 roku dobra w Starej Kamienicy, Kromnowie i Rybnicy odkupił saksoński szambelan, hrabia Rzeszy von Bressler. Miał on swoją siedzibę koło Budziszyna, a tutejsze dobra oddane były w dzierżawę. Jednakże ten rozwój wsi został zahamowany w 1813 roku w wyniku wojen napoleońskich. 9 czerwca 500 żołnierzy francuskich zajęło Kamienicę i okolicę. Utrzymanie przemaszerowujących wojsk było dla mieszkańców tak uciążliwe, że po 10 tygodniach piwnice, chlewy i stodoły były puste. Wieś była spustoszona nie tylko przez wojska francuskie, ale również niemieckie i sprzymierzone rosyjskie. Ludność wsi długo jeszcze po zakończeniu działań wojennych odczuwała ich skutki. W 1836 roku w czynie społecznym wybudowano drogę, a w 1841 roku most Kretschmanna skracający zdecydowanie połączenie z Rybnicą. W tymże roku uwolniono chłopów i robotników od pańszczyzny. W 1840 r. we wsi było 249 budynków, 2 szkoły, 2 folwarki i 4 młyny wodne o 7 kołach, folusz, 5 gospód, 14 warsztatów tkackich, 5 handlarzy i 48 różnych rzemieślników. Ważnym elementem rozwoju gospodarczego było oddanie w 1866 roku do użytku linii kolejowej Jelenia Góra – Zgorzelec. W Starej Kamienicy otwarto dworzec kolejowy z odprawą towarową. Od tego czasu notowano ustawiczny napływ turystów i kuracjuszy do pobliskich uzdrowisk (m.in. Barcinek). Uruchomiono we wsi urząd pocztowy, zbudowano mechaniczną tkalnię, a następnie cegielnię. Rozwijało się rzemiosło, a szczególnie handel. Filie Reiffeisen dostarczała węgla, nawozów i urządzeń rolniczych, skupowała zboże i ziemniaki, była jednocześnie kasą oszczędnościową i kredytową.  Nad zdrowiem mieszkańców czuwali lekarz, lekarze weterynarii i dentysta, a we wsi była filia apteki… do czasu aż aptekarz John wybudował aptekę i otrzymał koncesję. Posterunek żandarmerii konnej mieścił się w domu kupca Klementa, byli burmistrze i sędzia polubowny. Duchownym ewangelickim był w latach 1886-1932 pastor Gerhard Hirche. Znany i ceniony przewodniczący spółdzielni zaopatrzenia mieszkańców i założyciel Towarzystwa pastwisk. Przez długie lata był też przewodniczącym Towarzystwa Gimnastycznego. Duchownym katolickim był ks. Kaspar, a następnie ks. Simon. Kantorem i organistą był zawsze ktoś z nauczycieli. Kierownikiem szkoły katolickiej był Wentzl, a potem Prescher, a ewangelickiej kolejno Wollny, Kalesse i Mertz. W roku 1927 uruchomiono automatyczną centralę telefoniczną na 138 numerów, a poczta w Starej Kamienicy stała się placówką filialną poczty w Gryfowie. Stara Kamienica miała obok majątku ziemskiego 19 zagród wiejskich, 43 mniejsze gospodarstwa oraz 168 domów mieszkalnych i różnych placówek usługowych. Funkcjonowało 48 samodzielnych zakładów rzemieślniczych, a w celu popierania hodowli funkcjonowały dwa pastwiska dla bydła: pastwisko karkonoskie wielkie ok. 72,5 ha (później w czasie II wojny światowej przysposobione na lotnisko), „piekielne” pastwisko o powierzchni ok. 75 ha. Dzięki wielorakości zawodów także życie społeczne rozwijało się w Starej Kamienicy o wiele ciekawiej niż w innych miejscowościach. Z sześciu zakładów gastronomicznych do najbardziej lubianych należała restauracja z cukiernią przy browarze Laedera, w której zasiadali razem robotnicy, rzemieślnicy i urzędnicy. Do tworzenia dobrej atmosfery współżycia przyczyniały się w sposób szczególny różne towarzystwa. Towarzystwo Wojskowe i Bractwo Strzeleckie założone w 1869 roku organizowały strzelanie z nagrodami, w trakcie których wybierano króla kurkowego. Towarzystwo Gimnastyczne założone w 1902 roku organizowało publiczne zawody przed zawsze liczną widownią, miejscowa grupa Towarzystwa Karkonoskiego organizowała wędrówki turystyczne. Wspaniałe pokazy demonstrowali strażacy Ochotniczej Straży Pożarnej, w pełni zmotoryzowanej, założonej w 1886 roku. Towarzystwo Śpiewacze Męskie występowało przed publicznością bardzo często, a mieszany chór uświetniał nabożeństwa kościelne. Istniało też patriotyczne Towarzystwo  Kobiet, które dochody z organizowanych przedstawień teatralnych przeznaczało na opiekę społeczną. Należy też wspomnieć o organizowanym we wrześniu i październiku każdego roku tzw. Święcie rodzinnym. Organizowano wówczas kiermasze i uroczystości w każdą niedzielę w innej wsi. Urządzano wtedy świniobicie, wypiekano olbrzymie ilości placków z kruszonką, trzymano w pogotowiu piwo i alkohol. Zapraszano wówczas na koncerty orkiestrę wojskową lub kapelę górniczą z Wałbrzycha, jeleniogórską kapelę myśliwską, a cała gmina zbierała się na tańce. Młodzież w tym czasie bawiła się grą w losy przy stołach pełnych pierników z czekoladą i pamiątek. Organizowano gry w skata i bilard połączone z nagrodami, a panie w tym czasie zapraszano na „damską kawę”. Na skutek upadku gospodarczego na przełomie lat 30 i 40-tych XX wieku sprzedano: majątek w Kromnowie rolnikowi Derrowi, w Rybnicy Stabrinowi, w w Starej Kamienicy w 1942 roku Richardowi Dittmanowi, który przekształcił swój majątek w gospodarstwo wzorcowe. W 1945 roku Ditman został w wyniku reformy rolnej rozpalcelowany. Działania II wojny światowej w naszym regionie były znikome.

Bibliografia: Słownik geografii turystycznej Sudetów – 4 – Kotlina Jeleniogórska – pod redakcją Marka Staffy – 1999r Zarys historii – opracowanie Tadeusza Smolińskiego  – 1991r

History of the village: Stara Kamienica is one of the oldest villages in the whole Jeleniagóra Kotlina with a rich history. It was established by the old Zittau-Jeleniagóra road. It is presumed that the origins of Stara Kamienica can be traced back to the Xth century. It is believed that one of the castles defending the Silesian-Czech or Silesian-Saxon border was located here. A document of 30.12.1242 Duke Bolesław Rogatka gave 7 lans of land and a castle in Stara Kamienica to knight Siboto Scof (de nobili familia Ovium). He was supposedly the progenitor of the illustrious and mighty Schaffgotsch family of Silesian knights. In this document it is mentioned that Scoff had built this castle earlier for Henry the Pious. The fief letter states that the castle had not been a lord’s residence up to that time, it required necessary repairs and renovation – it is mentioned that it was extended and renovated before handing over, equipped with comfortable spacious chambers and halls. The building was a fortress with an external courtyard, surrounded by a moat. Of the successors of Siboto von Schoff, only Johannes Heinze and Ullrich Schoff are known. The son of the latter was knight Gotsche Schoff I, who founded St. Catherine’s altar in Kamenice in 1370. He died around 1380. His son, Gotsche Schoff II, was distinguished by his chivalrous deeds and by the fact that he greatly extended his properties, among others Cieplice and Gryfów. In 1403 he founded the presbytery in Cieplice. He died in 1419 leaving behind such fame that his sons added the name Gotsche to the Schoff family name and from then on they were called the Schaffgotschs. Gotsche Schoff II left from his second marriage with Anna von Berka three sons, of whom Henry took possession of Kamienica, and the latter passed it on to his son Jaohannes Schoffgotsch, who during his reign founded the baptismal font for the church in Kamienica. Jan von Schaffgotsch died in 1480, and soon two of his sons also died: Henry in 1500 and Peter in 1503. Both were buried in the church in Kamienica. With their deaths the “Kamienica” Schoffgotsch line died out and Kamienica became the property of the Fischbachers. Nevertheless, the other branches of the von Schoffgotsch family grew rapidly – the Schoffgotschs owned Gryfów, Cieplice, Świdnica and Jawor. It was Kaspar, one of the five sons of Kaspar von Schaffgotsch who ruled the principalities of Świdnica and Jawor, who received Kamienica, and then his nephew, the later Baron Christoph von Schaffgotsch. In 1355 the village was mentioned as belonging to the Judicial District of Jelenia Góra. In the second half of the XVIth century the old castle was rebuilt into a renaissance residence. It was one of the most magnificent estates in the Jeleniogórs Va Its owner since 1614 was Baron Hans Ulrich von Schaffgotsch. During his absence, a tragic accident took place in the castle. On 17.12.1615 Bernard von Schaffgotsch, the owner of Radomierz and other estates, was staying there. In unknown circumstances he was killed with a rapier by his own servant, a certain Wolf Friedrich Rottig, who was cruelly executed before the end of the month. The tombstone of Bernard von Schaffgotsch is located in Cieplice. In 1616 on 20th August the castle in Kamienica burnt down and was rebuilt quite quickly by Baron Johann Ullrich Schafgotsch.   In 1640 the Swedish general Stahlhaus quartered his troops here, which were driven out by the army of the German emperor. Even then the castle suffered a lot. During the Thirty Years’ War, in 1641, Kamienica again came under the imperial rule, and the emperor Ferdinand III, after beheading Johann Ullrich von Schaffgotsch unjustly suspected of plotting against the emperor, took over his property and sold Kamienica to the Hungarian count Nicholas, who died in 1679. After the Thirty Years’ War, the Lutheran religion was officially forbidden and a decree of 23 February 1654 expropriated all Evangelical churches. The church in Kamienica was at that time also Evangelical thanks to Johann Ullrich von Schaffgotsch, who as a supporter of the Reformation had it rededicated to St. John the Baptist. In 1654 it was handed over to an imperial commission: 3 bells, one clock striking the hours, one gilded chalice, one silver chalice, two tin candlesticks, one tin font and a number of other items. The tenement property was bought in 1680 by Count Zierotin from Moravia. The misery of the inhabitants was completed in 1702 by a great flood – on 14 July, after a cloudburst in the Jizera Mountains, a huge wave of water wreaked havoc in Kamienica. Twenty-one houses were completely demolished, twenty-two houses were damaged to such an extent that they were uninhabitable, thirty houses were still standing on the washed-out bank threatening to collapse. All the fields near the river were covered with foreign sand, stones and rock fragments. Bridges were completely demolished, the castle rampart as well as most of the ponds were destroyed. The unprecedented element was the cause of death of 17 people – 6 men, 7 women and 4 children. In 1756 the estate in Stara Kamienica was bought by the merchant Schmidt from Jelenia Góra. After his sudden death in 1757, a fire broke out in the village a year later, destroying the castle, which was never reconstructed, the dyeworks and 10 houses. After the unification of Germany Frederick the Great carried out a number of economic reforms as well as introduced religious tolerance. Since that time the economic development of Silesia in general and Kamienica in particular has been marked. At the end of the 18th century Kamienica had 1300 inhabitants according to the census. Every year the peasants reported their crop plan, i.e. the area under winter and spring crops and potatoes. A census of cattle was also carried out annually. The field mill was designed for grinding bones and the other mills: upper, middle and lower were grain mills. The first Evangelic schoolmaster was an hourglass maker (a watchmaker for sand clocks), and in the school garden, moor trees were planted to introduce silkworm breeding. The village also had blacksmiths, wheelwrights, carpenters, bricklayers, weavers, shoemakers and tailors. Weaving courses were run, as there was a dyeing plant and three bleaching plants. There were also stallholders who supplied the village with other necessary items, products and articles such as salt. In a field shaft furnace broken limestone was fired. In 1770, the royal Torture Office in Legnica bought the estates in Kamienica and in 1787 it was bought by count Karl von Roder. In turn, in 1797 the estates in Stara Kamienica, Kromnów and Rybnica were bought by the Saxon chamberlain, count von Bressler. He had his seat near Bautzen, and the local estates were leased. However, this development of the village was halted in 1813 as a result of the Napoleonic wars. On 9th June 500 French soldiers occupied Kamienica and its surroundings. The maintenance of the marching troops was so burdensome for the inhabitants that after 10 weeks the cellars, pigsties and barns were empty. The village was ravaged not only by French troops, but also by German and allied Russian troops. The people of the village felt the effects of the war long after the end of the warfare. In 1836 a road was built as a communal effort and in 1841 the Kretschmann bridge was built, which significantly shortened the connection with Rybnica. In the same year the peasants and workers were freed from serfdom. In 1840 there were 249 buildings in the village, 2 schools, 2 manors and 4 water mills with 7 wheels, a fulling house, 5 taverns, 14 weaving workshops, 5 tradesmen and 48 different craftsmen. An important element of the economic development was opening the railway line Jelenia Góra – Zgorzelec in 1866. A railway station with goods clearance was opened in Stara Kamienica. Since then, a constant influx of tourists and patients to the nearby spas (e.g. Barcinek) was noted. A post office was opened in the village, a mechanical weaving mill and then a brickyard were built. Craft and especially trade developed. Reiffeisen branches supplied coal, fertilizers and agricultural equipment, bought grain and potatoes, and were also a savings and credit union.  The health of the inhabitants was looked after by a doctor, veterinarians and a dentist, and there was a branch pharmacy in the village… until the pharmacist John built a pharmacy and was granted a licence. The horse gendarmerie post was located in the house of the merchant Clement, there were mayors and an amicable judge. The evangelical clergyman was pastor Gerhard Hirche from 1886 to 1932. He was a well-known and respected chairman of the residents’ supply cooperative and founder of the Pasture Society. He was also president of the Gymnastic Society for many years. The Catholic clergyman was Fr Kaspar and then Fr Simon. The cantor and organist was always one of the teachers. The head of the Catholic school was Wentzl and then Prescher, and the Protestant school in turn was Wollny, Kalesse and Mertz. In 1927, an automatic telephone exchange with 138 numbers was opened, and the post office in Stara Kamienica became a branch post office in Gryfów. Stara Kamienica had, apart from the land property, 19 farmsteads, 43 smaller farms and 168 houses and various service outlets. There were 48 independent craftsmen’s workshops, and in order to support cattle breeding, there were two pastures for cattle: the large Karkonosze pasture of approximately 72.5 ha (later adapted to an airfield during World War II), and the “Hell” pasture of approximately 75 ha. Thanks to the variety of professions, also the social life developed in Stara Kamienica much more interestingly than in other villages. Out of six catering establishments, the most popular was the restaurant with confectionery at the Laeder brewery, where workers, craftsmen and clerks sat together. Various societies made a special contribution to the good atmosphere. The Military Society and the Shooting Fraternity, founded in 1869, organised prize shoots during which the King of the Chimes was elected. The Gymnastic Society founded in 1902 organised public competitions in front of always numerous spectators, the local group of the Krkonoše Society organised hiking tours. Wonderful demonstrations were given by the firemen of the voluntary fire brigade, fully motorised, founded in 1886. The Men’s Singing Society performed before the public very frequently, and a mixed choir graced church services. There was also a patriotic Women’s Society, which donated the proceeds of its theatrical performances to social welfare. Every year in September and October there was a so-called Family Festival. Every Sunday, fairs and festivities were held in a different village. A pig slaughter was organised, huge quantities of crumble cakes were baked and beer and alcohol were kept on standby. A military orchestra or a miner’s band from Walbrzych or a hunting band from Jelenia Gora would be invited to give concerts, and the whole village would gather to dance. Young people at this time entertained themselves with games of chance at tables full of chocolate gingerbread and souvenirs. There were games of skat and billiards with prizes, and the ladies were invited to “ladies’ coffee”. As a result of the economic collapse at the turn of the 1930s and 1940s the estate in Kromnowo was sold to the farmer Derr, in Rybnica to Stabrin and in Stara Kamienica in 1942 to Richard Dittman who transformed his estate into a model farm. In 1945, Ditman was parcelled out as a result of land reform. World War II activities in our region were negligible.

Bibliography: Słownik geografii turystycznej Sudetów – 4 – Kotlina Jeleniogórska – edited by Marek Staffa – 1999r Zarys historii – opracowanie Tadeusza Smolińskiego – 1991r